O ystafelloedd dosbarth i lyfrgelloedd, Merthyr Tudful yn mynd yn wyrddach

Sut mae buddsoddi mewn goleuadau LED, ynni solar a rheolaethau wedi'u huwchraddio yn gwneud gwahaniaeth i staff, myfyrwyr ac ymwelwyr.

Mae newid yn dechrau gyda phobl. Yn y meithrinfeydd lle mae plant yn cymryd eu camau cyntaf i addysg ac yn y llyfrgelloedd lle mae cymunedau yn dod at ei gilydd.

Mae'r lleoedd bob dydd hyn yn dangos i ni nad yw datgarboneiddio yn ymwneud â'r prosiectau seilwaith mawr yn unig; mae hefyd yn ymwneud â'r gofodau sy'n siapio ein bywydau a'r cymunedau sy'n ein clymu at ein gilydd.

Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful wedi bod yn gweithio i wella'r mannau hyn drwy raglen o uwchraddio arbed ynni ar draws meithrinfeydd, ysgolion a llyfrgelloedd. Mae'r gwaith yn rhan o Raglen Ariannu Cymru, a ariennir gan Lywodraeth Cymru a'i chyflawni gan ein timau yn Salix. Gyda'n gilydd rydym yn galluogi sefydliadau'r sector cyhoeddus i fuddsoddi mewn prosiectau sy'n lleihau costau, allyriadau a gwella amgylcheddau bob dydd.

Mae'r Cyngor wedi canolbwyntio ar yr adeiladau lle gallai uwchraddio gael yr effaith fwyaf. Mae Canolfan Feithrinfa Treharris; adeilad Fictoraidd sydd bellach yn ôl o dan berchnogaeth lawn y cyngor, wedi cael rhai o'r gwelliannau mwyaf helaeth. Yn flaenorol, roedd yno oleuadau hen ffasiwn a boeleri wedi'u rheoli'n wael yn rhedeg ar benwythnosau. Mae'r rhain bellach wedi'u disodli gan oleuadau LED, system solar ffotofoltäig 15-kW a rheolaethau boeler wedi'u huwchraddio, gan ganiatáu i'r safle gael ei reoli o bell ac yn llawer mwy effeithlon.

Mae dwy lyfrgell, Dowlais a Canol Tref Merthyr hefyd wedi elwa o uwchraddio goleuadau mawr. Er bod statws adeilad rhestredig yn atal paneli solar rhag cael eu gosod o fewn amserlen y prosiect, mae'r Cyngor yn bwriadu ailedrych ar hyn yn y dyfodol. 

Mae safleoedd eraill yn cynnwys Ysgol Feithrin Gurnos lle roedd defnydd cynyddol a gwres trydan o dan y llawr yn rhoi pwysau ar filiau. Mae goleuadau LED newydd a solar ffotofoltäig ar y to eisoes wedi helpu i leihau'r galw. Yn Ysgol Iau Cyfarthfa gosodwyd paneli solar ar do newydd yn dilyn ymweliadau dichonoldeb manwl i asesu data gweabrig yr adeilad, goleuadau ac ynni.

Dywedodd Rheolwr Prosiect Cyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful, Connor James: "Fe wnaethom dargedu'r ardaloedd sydd â'r angen mwyaf a'r defnydd mwyaf o ynni. Gyda chyllidebau tynn roedd yn gwneud synnwyr i fynd am fesurau fel goleuadau LED, solar PV a rheolaethau uwchraddio. Maent yn lleihau costau, yn lleihau carbon ac yn hwyluso cynnal a chadw. Maen nhw hefyd yn ein helpu i gyrraedd targedau carbon Llywodraeth Cymru."

Mae cyflwyno lleol hefyd wedi bod yn flaenoriaeth. Dywedodd y Rheolwr Lleihau Ynni a Charbon, Iain Goldsworthy, a oruchwyliodd y gwaith: "Fe wnaethon ni dendro pob prosiect a defnyddio contractwyr lleol lle bynnag y bo'n bosibl. Gallwn archebu unrhyw beth o dan £15,000 yn uniongyrchol, a oedd yn caniatáu inni gadw gwaith yn y gadwyn gyflenwi leol ac adeiladu perthnasoedd cryf. 

"Fe wnaethon ni hefyd gynllunio gosodiadau o amgylch gwyliau ysgol ac oriau agor y llyfrgell i leihau aflonyddwch."

Mae'r canlyniadau eisoes yn cael eu teimlo. Dywedodd Iain: "Ym Meithrinfa Treharris rydym wedi gweld gostyngiad bron i 45% yn y defnydd o ynni. Mae goleuadau wedi bod yn rhan fawr o hyn. 

"Dywedodd Pennaeth un feithrinfa wrthym fod popeth yn edrych yn fwy disglair ac yn well ers yr uwchraddio, gan fod ganddyn nhw lawer o hen ffitiadau lle nad oedd tiwbiau newydd ar gael mwyach."

Y tu ôl i'r niferoedd mae llawer o fanylion technegol. Cafodd dyluniadau goleuadau eu modelu â gweithgynhyrchwyr i sicrhau bod ardaloedd wedi'u goleuo'n iawn heb wastraff. Modelwyd araeau solar ffotofoltäig hefyd ar feddalwedd arbenigol i'w maint yn gywir a gwneud y gorau o gynhyrchu ar y safle.

Wrth edrych ymlaen, mae'r Cyngor eisoes yn cynllunio ail gam posibl o dan gynllun Salix i ddarparu mwy o uwchraddiadau LED, solar a rheoli ac i fynd i'r afael â'r her fwy o ddatgarboneiddio gwres. 

Dywedodd Iain: "Gwres yw'r cam nesaf, ond mae'r achos busnes yn anoddach, felly bydd angen cefnogaeth barhaus gan Lywodraeth Cymru arnom i wneud iddo ddigwydd."

Ychwanegodd Connor: "Nid yw'n ymwneud â gosodiadau yn unig. Mae'n ymwneud â chael effaith gadarnhaol i'r bobl sy'n gweithio ac yn dysgu yn yr adeiladau hyn a helpu'r Cyngor i arbed arian a charbon."

Drwy gyfuno arbedion costau â lleihau carbon, mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful yn dangos sut y gall Rhaglen Ariannu Cymru helpu adeiladau cyhoeddus i ddod yn fwy cynaliadwy, gan greu gwell mannau i staff, myfyrwyr a chymunedau lleol heddiw a gosod y llwyfan ar gyfer y cam nesaf o ddatgarboneiddio ar draws ei ystâd.